Սասունցի Դավիթ

Որբացած նորածին Դավթին ուղարկում են Մըսր՝ Իսմիլ Խաթունի մոտ, որտեղ քաջազունը մեծանում է ժամ առ ժամ: Մըսրա Մելիքը փորձում է խորամանկությամբ սպանել Դավթին, բայց պատանի դյուցազնը հաղթահարում է բոլոր փորձությունները և վերադառնում Սասուն: Ձենով Օհանը Դավթին կարգում է գառնարած, ապա՝ նախրապան, որսորդ: Դավիթն սպանում է Սասունը կողոպտած դևերին և երկրի ամբարները լցնում բարիքներով, միայնակ կոտորում է Մըսրա Մելիքի զորքին, վռնդում է նաև հարկահավաք Կոզբադինին: Մելիքը բազմահազար զորքով ինքն է արշավում Սասուն: Դավիթը սրի մեկ հարվածով երկու կես է անում խոր հորի մեջ թաքնված Մըսրա Մելիքին:

Սասունն ազատագրելուց հետո Դավիթը նշանվում է Չմշկիկ Սուլթանի հետ, բայց լսելով Կապուտկողի արքայադուստր Խանդութի գեղեցկության մասին՝ մի շարք քաջագործություններից հետո ամուսնանում է նրա հետ: Ապա գնում է Գյուրջիստան և 7 տարի մնում այնտեղ: Խանդութը ծնում է արու զավակ և անունը դնում Մհեր: Չափահաս դառնալով՝ նա որոշում է գնալ և գտնել հորը: Ճանապարհին հայր ու որդի հանդիպում են և, իրար չճանաչելով, մենամարտում: Դավիթը Մհերի բազկապանից ճանաչում է որդուն, չի ներում, որ նա հանդգնել է մենամարտել իր հետ և անիծում է. «Անմա՜հ ըլնես, անժառա՜նգ»: Դավիթն սպանվում է Չմշկիկ Սուլթանի աղջկա թունավոր նետից, իսկ ամուսնուն հավատարիմ Խանդութը ցած է նետվում բերդի գլխից:

Սանասար և Բաղդասար

Որոշ ժամանակ անց ծնվում են Սանասարն ու Բաղդասարը, որոնք օրեցօր մեծանում են ու հզորանում: Խալիֆն ուզում է սպանել եղբայրներին, բայց նրանք են սպանում խալիֆին և իրենց մոր հետ փախչում գալիս են հայրենիք, հիմնում իրենց բերդը՝ Սասունը, հզորացնում ու շենացնում այն: Սանասարն ամուսնանում է Դեղձուն-Ծամի հետ: Ունենում են 3 զավակ՝ Մհերը, Ձենով Օհանը և Վերգոն:

Մեծ Մհեր

Սանասարին հաջորդում է որդիներից ամենաքաջը՝ Մհերը: Այդ տարիներին Սասունը հարկատու էր Մըսրա Մելիքին: Չափահաս դառնալով՝ Մհերը տիրություն է անում երկրին ու ժողովրդին. հացի ճանապարհը փակող հսկա առյուծի երախը պատռելով՝ երկու կես է անում, որի համար նրան անվանում են Առյուծաձև Մհեր, Սպիտակ Դևից ազատում է գեղեցկուհի Արմաղանին ու ամուսնանում նրա հետ, մենամարտում հաղթում է Մըսրա Մելիքին և Սասունն ազատում հարկերից, հիմնում է Մարութա Բարձրիկ Աստվածածինը, Ծովասարը դարձնում իր որսատեղին, շինում բերդեր ու կամուրջներ:

Մըսրում մեռնում է Մելիքը: Նրա կինը՝ Իսմիլ Խաթունը, խնդրում է Մհերին գալ և տեր կանգնել իր երկրին՝ գաղտնի մտադրություն ունենալով ժառանգ ունենալ նրանից: Ծնվում է արու զավակ, որին Իսմիլ Խաթունը կոչում է Մելիք՝ ի հիշատակ մեռած ամուսնու: 7 տարի նա Մհերին պահում է իր մոտ՝ արբեցնելով թունդ գինով: Ի վերջո սթափվելով և զգալով իր սխալը՝ Մհերը վերադառնում է Սասուն: Արմաղանը դժվարությամբ ներում է նրան: Մհերը նորից շենացնում է Սասունը: Որոշ ժամանակ անց Արմաղանը ծնում է մի տղա, որին անվանում են Դավիթ: Երեխայի ծնվելուն պես Մհերն ու Արմաղանը, պայմանի համաձայն, մեռնում են:

Чудесный доктор

“Сделайте что-то хорошее – люди последуют вашему примеру”.

А. Швейцер

Прочитайте рассказ.

Швейцеру было 30 лет, когда он узнал, что в Африке не хватает врачей. Несмотря на то что он уже был известным философом, крупным музыковедом, талантливым музыкантом, он решил получить медицинское образование. Концерты и книги помогли молодому учeному скопить средства, чтобы начать новую жизнь.

Получив диплом врача, он вместе с женой Еленой Бресслау отправился в Африку, чтобы в джунглях построить больницу для местного населения.

В феврале 1913 года супруги покинули Европу. Они взяли с собой 70 чемоданов оборудования для больницы. Через два месяца они высадились у самого экватора, а потом 210 километров проплыли на лодках. Как только они доплыли до затерянной в джунглях Ламбарене, сразу принялись за работу. Часть деревянного домика, в котором их поселили, они превратили в больницу, сарай для лодок стал

больничной палатой.

Первое время работать было очень трудно. Ученый не знал местного языка, не было помощников, оперировать приходилось на открытом воздухе, а больных надо было принимать по 40 человек в день. Весть о белом докторе, который излечивает от всех болезней, разнеслась по джунглям. Жители Габона называли его «очанга», что значит «волшебник».

Больные приходили к нему за 200–300 километров. Лечил Швейцер бесплатно, поэтому вскоре его пациенты стали его помощниками. После того как Швейцер вылечил Джозефа, знавшего французский язык, бывший больной стал постоянным переводчиком при больнице. Через год после приезда Швейцера в Ламбарене была построена просторная поликлиника, палата для лежачих больных, хирургическое отделение и операционная.

Когда началась первая мировая война, Франция и Германия стали врагами.

Швейцера выслали в Германию, так как он был немецким гражданином.

В 1924 году он вновь приехал в Ламбарене. Но больница там была полностью разрушена. Ему все пришлось начать сначала. На помощь доктору снова пришло население Габона. Сам он трудился не покладая рук: утром он был врачом, а после полудня – строителем. Когда построили 40 больничных зданий, просторнее и лучше прежних, он открыл детскую поликлинику и зубоврачебный кабинет.

После первой мировой войны Альберт Швейцер стал активным борцом за мир.

В 1935 году ему была присуждена Нобелевская премия мира. Представителю комитета по Нобелевским премиям он сказал: «Эти деньги я использую на строительство лепрозория». За месяц до смерти он сам руководил строительством госпиталя. Он очень волновался за судьбу созданного им медицинского городка: «У меня осталось очень мало времени. Кто займѐтся этим, когда меня не станет?!»

Ответьте на вопросы

1. Кем был Альберт Швейцер?

Альберт Швейцер был известным философом, крупным музыковедом, талантливым музыкантом и прекрасным врачом.

• Почему он решил поменять профессию?

Он решил поменять профессию, потому что в Африке не хватало врачей.

• Куда Швейцер отправился вместе с женой?

Вместе женой Швейцер отправился в Африку, в джунглях построить больницу.

• Почему Швейцера называли волшебником?

Швейцера называли волшебником, потому что он лечил больных от всех болезней.

5.За что Швейцеру была присуждена Нобелевская премия мира?

После первой мировой войны Альберт Швейцер стал активным борцом за мир и в 1935 году ему была присуждена Нобелевская премия мира.

Продолжите предложения.

1. Швейцер решил стать врачом, потому что в Африке не хватало врачей. 2. Он отправился в Африку после того, как получил медицинское образование.  3. Первое время он лечил людей на улице под открытым небом. 4. Сначала у него не было помощников. 5. Через год они посторили просторную поликлинику, палату для лежачих больных, хирургическое отделение и операционную. 6. После мировой войны Швейцер получил Нобелвскую пре-мию мира. 7. Он использовал деньги за Нобелевскую пре-мию, на строительство лепрозори.

Выберите и вставьте в предложения пропущенные глаголы.

1. Швейцер приехал в Африку. 2. Они оказались на берегу. 3. Он превратил сарай в операционную. 4. Через два месяца они высадились у самого экватора. 5. Он собирал средства, чтобы поехать в Африку. 6. Сначала они лечили больных на улице. 7. Во время войны больницу разрушили.

Առաջադրանքներ

1) Կարո՞ղ է գոյություն ունենալ եռանկյուն հետևյալ կողմերով, ինչու՞.

ա) 1մ, 2մ և 3մ,

Ոչ, քանի որ ցանկացած երկու կողմերի գումարը մեծ պետք է լինի երրորդ կողմից:

բ) 1,2դմ, 1դմ և 2,4դմ

Ոչ, քանի որ ցանկացած երկու կողմերի գումարը մեծ պետք է լինի երրորդ կողմից:

2) Հավասարասրուն եռանկյան կողմերից մեկը 25 սմ է, իսկ մյուսը՝ 10սմ: Դրանցից ո՞րն է հիմքը:

10սմ

3) Գտեք հավասարասրուն եռանկյան երրորդ կողմը, եթե նրա մյուս կողմերը հավասար են՝

ա) 5սմ և 3սմ,

5սմ կամ 3սմ

բ) 8սմ և 2 սմ:

8սմ

Առաջադրանքներ

1.Տրված են երկու բազմություններ՝A, B

ա)յուրաքանչյուրը քանի՞ տարր ունի|A|, |B|

 բ)գտիր նրանց միավորումը`AUB, քանի՞ տարր ստացվեց|AUB|

գ)գտիր նրանց հատումը` AՈB

A={1, 2, 5, 6} և B= {3, 4}   |A|=4    |B|=2

AUB={1, 2, 3, 4, 5, 6 }

AՈB={  }

 A={-10, -20} և  B={-30}   |A|=2    |B|=1

AUB={-10, -20, -30}

AՈB={ }

A={Հայկ, Աբել, Նարեկ,Իռեն } ևB= {Իռեն, Եվա, Սեդա, Հայկ} |A|=4   |B|=4

AUB={ Հայկ, Աբել, Նարեկ, Իռեն, Եվա, Սեդա }

AՈB={ Հայկ, Իռեն }

A={-1, 2, 56, 1901, 2222} և B= {-1, 2, 3, 5}  |A|=5   |B|=4

AUB={-1, 2, 3, 5, 56, 1901, 2222 }

AՈB={-1, 2, }

A={1, 2, 3, 4, ….,31} և  B={2, 3, 4, 5,…, 26}    |A|=31    |B|=25

AUB={ 1,2, 3, 4, …, 31 }

AՈB={2, 3, 4, 5, ….26}

A={2x,2y,z}  և B={x,2y,z}   |A|=3    |B|=3

AUB={x, 2x, 2y, z, }

AՈB={2y, z, }

2. Տրված է երկու բազմություն՝ A և B: A-ն ունի 7 տարր, իսկ B-ն՝ 5: Պարզիր A և B բազմությունների միավորման տարրերի թիվը, եթե դրանց հատումն տարր չունի, բեր օրինակ:

|A|=7

|B|=5

|AUB|=5+7=12

A={1, 3, 5, 7, 9, 11, 13}  B={2, 4, 6, 8, 10}  

3. Տրված է երկու բազմություն՝ A և B: A-ն ունի 11 տարր, իսկ B-ն՝ 8: Պարզիր A և B բազմությունների միավորման տարրերի թիվը, եթե դրանց հատումն ունի 4 տարր:

|A|=11

|B|=8

|AՈB|=4

|AUB|=11+8-4=15

4.Եղբայրը և քույրը միասին լրացրին ամբողջ խաչբառը: Եղբայրը   գտավ պատասխաններից 38-ը, քույրը` 22-ը, իսկ երկուսով միասին գտան 10 պատասխան։ Քանի՞ հարցից էր կազմված խաչբառը:

|A|=38

|B|=22

|AUB|=38+22-10=50

5. Դասարանի բոլոր 24 աշակերտները ցուցակագրվեցին լողի և շախմատի խմբակներում։ Ընդ որում՝ նրանցից 18-ի ազգանունները կան լողի խմբակի ցուցակում, իսկ 15-ի ազգանունները՝ շախմատի խմբակի ցուցակում։ Քանի՞ աշակերտ ցուցակագրվեց և՛ լողի, և՛ շախմատի խմբակներում։

|AUB|=24

|A|=18

|B|=15

|A|+|B|= 18+15=33

|AՈB|=33-24=9

6.Դասարանի 31 աշակերտից 21-ը ցանկություն է հայտնել սովորել անգլերեն, 18-ը՝ գերմաներեն։ Քանի՞ աշակերտ է ցանկություն հայտնել սովորել և՛ անգլերեն, և՛ գերմաներեն։

|AUB|=31

|A|= 21

|B|= 18

|A|+|B|= 21+18=39

|AՈB|=39-31=8

Առաջադրանքներ

1.Գրիր մի քանի բազմության օրինակներ:

{1, 3, 5} {2, 4, 6, 8}

2. Գրիր անվերջ և վերջավոր  տարրեր  ունեցող բազմության օրինակներ:

{2, 4,6, …}

{5, 6}

{10, 11, 12, 13…}

{23, 24, 25}

3.ա) Գրառեք 10-ից մեծ և 50-ից փոքր պարզ թվերի բազմությունը։

{11, 13, 17, 19, 23, 29, 31, 37, 41, 43, 47}

բ) Գրառեք 40-ից փոքր և 4 թվին պատիկ թվերի բազմությունը:

{4, 8, 12, 16, 20, 24, 28, 32, 36}

գ) Գրառեք այն երկնիշ թվերի բազմությունը, որոնք 11-ի բաժանելիս տալիս են 7 մնացորդ։

{ 18, 29, 40, 51, 62, 73, 84, 95}

դ) Գրառեք 100-ից փոքր այն զույգ թվերի բազմությունը, որոնք 3-ի բազմապատիկ են։

{6, 12, 18, 24, 30, 36, 42, 48, 54, 60, 66, 72, 78, 84, 90, 96}

4.Տրված են A= {1; 2; 3} և B={2; 3; 4; 5} բազմությունները:

Ի՞նչ տարրերից է բաղկացած AUB և AՈB բազմությունները:

AUB= {1, 2, 3, 4, 5}

AՈB={2,3 }

5.Դիցուք, A-ն 12-ից փոքր և 5-ի վրա չբաժանվող բնական թվերի բազմությունն է, իսկ B-ն՝ 15-ից փոքր և 3-ի վրա բաժանվող բնական թվերի բազմությունը։ Գրեք.

ա) A բազմության տարրերը:

{1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 11}

բ) B բազմության տարրերը:

{3, 6, 9, 12}

գ) Գրառեք A∩B բազմությունը:

A∩B={3, 6, 9}

դ) Հաշվեք A∪B բազմությունը:

{1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9,11, 12}

6. Գրիր երկու բազմություններ՝A; B այնպես որ

ա/ նրանց հատումը լինի դատարկ բազմություն:

{1, 2, 3}  {29, 30, 31, 32}

բ/նրանց հատումը կազմված լինի  մեկ տարրից:

{1, 2,3 ,4 5, 6,} {6, 7, 8, 9}

7. Գտիր AUB; AՈB

ա) A= {0;1; 2; 3;4;5} B={ 3;4;5;6;7}

AUB={0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}

AՈB={3, 4, 5}

բ)  A={-1; -2; -3;13}  B={-11; -2; 31;60;800}

AՈB={ -2}

Կաթնասունների արտաքին կառուցվածքը

Կաթնասունները կամ գազանները ամենակատարյալ զարգացած, տաքարյուն, ողնաշարավոր օրգանիզմներն են: Կաթնասունների մեծ մասն ապրում է գետնի վրա: Կաթնասունների հիմնական հատկանիշներից է լավ զարգացած, տարբերակված, իսկական ատամների առկայությունը:

Ցամաքային կաթնասուններից շատերը չորքոտանի կենդանիներ են: Նրանց ոտքերը, ի տարբերություն սողունների, տեղադրված են ոչ թե մարմնի կողքերին, այլ իրանի տակ:

 Հողում բնակվող կաթնասունների մարմինը գլանաձև երկարացած է, պարանոցը կարճ է, գրեթե աննկատ: Ջրային կաթնասունների մարմինն ունի շրջահոսելի ձև, իսկ առջևի վերջույթները ձևափոխվել են լողաթաթերի: Թռիչքին հարմարվելու համար չղջիկները ձեռք են բերել թռիչքին հատուկ ապարատ՝ թաղանթավոր թևեր:

Առաջին բրածո կաթնասունը մելանոդոնն էր: Նա ուներ առնետի մեծություն և, ըստ երևույթին, ձագերին կերակրում էր կաթով: Առաջին կաթնասունները ձվածին էին, ավելի ուշ ծագեցին կենդանածին կաթնասունների բազմաթիվ տեսակներ:

Հիմք ընդունելով կաթնասունների հարմարվածությունը միջավայրի այս կամ այն կոնկրետ պայմաններին՝ առանձնացնում են նրանց էկոլոգիական խմբերը.

  1 . անտառաբնակ կաթնասուններ,

 2 . տափաստանային կաթնասուններ,

3 . գետնաբնակ կաթնասուններ,

4 . օդաբնակ կաթնասուններ,

 5 . ջրաբնակ կաթնասուններ,

 6 . կիսաջրաբնակ կաթնասուններ,

7 . ծառաբնակ կաթնասուններ,

8 . մարդու կողմից բուծվող կաթնասուններ:

• 

Հայտնի է կաթնասունների մոտ  5,5  հազար տեսակ:

Կաթնասունների մաշկը բաղկացած է երկու շերտից՝ վերնամաշկից և բուն մաշկից, ենթամաշկային ճարպանքից: Վերնամաշկը կատարում է արտաքին ծածկութային գործառույթ: Բուն մաշկը գտնվում է անմիջապես վերնամաշկի տակ և պարունակում է մաշկի հիմնական բաղկացուցիչ կառուցվածքային տարրերը՝ արյունատար անոթներ, նյարդեր, գեղձեր, մազապարկ, մազը շարժող մկանաթել: Նյարդը վերնամաշկի տակ վերածվում է մաշկամկանային ռեցեպտորների՝ ցավը, շփումը, ջերմությունը զգալու համար: Մկանաթելը շարժում է մազը: Ենթամաշկային ճարպանքը ջերմամեկուսիչի դեր է կատարում:

Կաթնասունների մեծ մասն ունի մազածածկույթ: Դա նրանց բնորոշ հատկանիշն է, ինչպես փետրածածկույթը թռչունների կամ թեփուկները սողունների համար: Կենդանիների մազածածկույթը ձևավորում է մորթի: Մորթին շոգ ժամանակ պաշտպանում է կենդանուն գերտաքացումից, իսկ ձմռանը՝ սառչելուց: Գետնափոր կաթնասունների մազածածկույթը կազմված է միայն աղվամազից, իսկ վայրի սմբակավորներինը միայն կոպիտ քիստերից, որոնք հաճախ սնամեջ են: Մազը կազմված է բնից և արմատից, որը բուն մաշկի մեջ սկիզբ է առնում գնդաձև սոխուկից: Մազարմատը գտնվում է մազապարկում: Բուն մաշկում են տեղավորված նաև քրտնագեղձերը:

Կաթնասունների մաշկը պարունակում է մի քանի տեսակ գեղձեր՝ ճարպագեղձեր, հոտ արձակող գեղձեր, քրտնագեղձեր և կաթնագեղձեր: Ճարպագեղձերը արտազատում են ճարպ, որի ծորանները սկիզբ են առնում մազապարկից: Հոտ արձակող գեղձերը ծառայում են պաշտպանության, բնակության տարածքը նշելու կամ հակառակ սեռին գտնելու համար: Քրտնագեղձերը գալարուն ոլորված հիմքով են, արտադրում են քրտինք և նպաստում են արտաթորությանը և ջերմակարգավորմանը: Կաթնագեղձերը քրտնագեղձերի յուրահատուկ ձևափոխություններ են: Նրանցում արտադրված կաթը միակ, լիարժեք սնունդն է ձագի կյանքի սկզբնական շրջանում:

Կաթնասունների մատների ծայրերին կան եղջերային ճանկեր, եղունգներ կամ սմբակներ: Այծերը, եղջերուները, կովերը, ցուլերը, ռնգեղջյուրները գլխի վրա ունեն եղջյուրներ:

Եղջերային թեփուկներ կամ վահանիկներ կան կրծողների պոչի վրա, իսկ զրահակիրների մարմնի մեջքային կողմում դրանք զրահ են առաջացնում: Որոշ կաթնասունների մարմինը զուրկ է մազերից, թեփուկներից կամ այլ եղջերային գոյացություններից:

Կաթնասունների մազածածկույթը պարբերաբար թափվում է, փոխարինվում նորով: Մազաթափումը սեզոնային երևույթ է, որի հետևանքով փոխվում է նաև մազածածկի գույնը, երանգը: Ձմռանը մորթին ունենում է ավելի խիտ աղվամազ, քան տարվա տաք եղանակին: Փոփոխվում է նաև մորթու գույնը:

Կաթնասունների մարմինը կազմված է գլխից, պարանոցից, իրանից, վերջույթներից և պոչից:

Գլուխ. իր երկու կողմերին կրում է զույգ խոշոր աչքեր, որոնց երրորդ կոպը ապաճել է: Գլխի վերևում գտնվում են արտաքին ականջի ականջախեցիները՝ ծածկված մազածածկույթով: Կաթնասունների որոշ տեսակներ գլխի վրա ունեն առատ մազածածկույթ՝ բաշ: Կաթնասունների ծնոտները գլխի վրա դեպի առաջ սրված են՝ կազմելով կաթնասունների բերանը կամ երախը: Այն իր վրա կրում է շուրթերը և վիբրիսները: Ծնոտների ատամնափորիկներում տեղավորված են ատամները:

Բերանը կաթնասունների կարևորագույն օրգաններից մեկն է, որը պաշտպանական, հարձակվողական, այնպես էլ աշխատանքային և սննդառական օրգան է:

Վերին ծնոտի առաջնամասում՝ բերանից վերև գտնվում է կաթնասունների քիթը՝ զույգ քթանցքերով:

Պարանոց. ապահովում է գլխի շարժուն միացումը իրանին և նրա սահուն շարունակությունն է հանդիսանում:

Իրան. կրում է առջևի և հետին զույգ վերջույթները և մազոտ պոչը:

Վերջույթներ. բոլոր կաթնասունների տեղաշարժման օրգաններն են՝ հետևի վերջույթները և առջևի վերջույթները: Առջևի վերջույթներ` թևերը կազմված են բազկից, նախաբազկից, դաստակից: Հետևի վերջույթներ` ոտքերը կազմված են ազդրից, սրունքից, կրնկաթաթից և մատներից:

Կաթնասունների կմախքը ունի նույն հիմնական բաժինները`  I . գանգ,  II . ողնաշար,  III . գոտիներ,  IV . վերջույթներ: 

I . Գանգ. կազմված է գանգատուփից և դիմային բաժնի ու ծնոտի ոսկրերից:

II . Ողնաշար. ունի  5  բաժին՝ պարանոցային, կրծքային, գոտկային, սրբանային, պոչային:

Պարանոցային ողերը միմյանց շարժուն միացած են,  7 -ն են և կայուն են բոլոր կաթնասունների համար: 

Կրծքային ողերը  12−15 -ն են, որոնք կրում են կողեր: Կողերը միանալով մի կողմից ողնաշարին, իսկ մյուս կողմից կրծոսկրին՝ կազմում են կրծքավանդակը: Կրծքավանդակը պաշտպանում է սիրտը և թոքերը:

Գոտկային բաժինը կազմված է  2−9  ողերից: Դրանց շնորհիվ իրանը լավ ծալվում է և ուղղվում՝ ապահովելով օրգանիզմի ակտիվ շարժունակությունը:

Սրբանային ողերը, սերտաճելով կոնքի հետ, ստեղծում են ամուր հենարան շարժման համար:

Պոչային ողերի քանակությունը ևս տարբեր է և կախված է պոչի երկարությունից:

III . Գոտիներ.

Առջևի գոտի՝ ուսագոտի — կազմված է զույգ թիակներից, զույգ անրակներից: Որոշ կաթնասուններ անրակներ չունեն՝ այծյամներ, ձիեր:   

Ետևի գոտի՝ կոնքագոտի — կազմված է զույգ կոնքերից, դրանցից յուրաքանչյուրը կազմված է սերտաճած երեք ոսկրերից:

 IV . Վերջույթներ. ունեն զույգ վերջույթներ՝

Առջևի վերջույթներ — կենտ բազուկոսկր, զույգ նախաբազկի ոսկրեր՝ ճաճանչոսկր, արմուկոսկր, սերտաճած նախադաստակ և դաստակ,  5  մատներ:

Ետևի վերջույթներ — կենտ ազդոսկր, մեծ և փոքր ոլոքներ, թաթ,  5  մատներ:

Ակտիվ տեղաշարժմամբ պայմանավորված` լավ են զարգացած կաթնասունների մկանները: Հատկապես վառ են արտահայտված մեջքի և վերջույթների մկանները:

Առաջադրանքներ:

1. Եղբայրը գտավ 3 անգամ շատ սպիտակ սունկ, քան քույրը: Միասին նրանք գտել են 24 սպիտակ սունկ: Քանի՞ սպիտակ սունկ է գտել եղբայրը, քանիսը՝ քույրը:

Լուծում

x+3x=24

4x=24

x=24:4

x=6

3*6=18

Պատ.՝ 6; 18

2.Երկու դարակում ընդամենը 63 գիրք կա, ընդ որում՝ առաջին դարակում 2անգամ քիչ գիրք կա, քան մյուսում: Քանի՞ գիրք կա ամեն դարակում:

Լուծում

x+2x=63

3x=63

x=63:3

x=21

21*2=42

Պատ.՝ 21; 42

3. Գիրքն ունի 60 էջ: Կարդացել են 2 անգամ ավելի շատ էջ, քան մնացել էր կարդալու: Քանի՞ էջ էր մնում կարդալու:

Լուծում

x+2x=60

3x=60

x=60:3

x=20

Պատ.՝ 20

4.Հավաքակայանում 72 մեքենա կա: Մարդատար մեքենաները 7 անգամ շատ են բեռնատարներից: Քանի՞ բեռնատար մեքենա կա հավաքակայանում:

Լուծում

x+7x=72

8x=72

x=72:8

x=9

Պատ.՝ 9

5.Դպրոց բերեցին ընդհանուր քանակով 690 սեղան ու աթոռ: Աթոռները 230-ով սեղաններից շատ էին: Քանի՞ սեղան և քանի՞ աթոռ բերեցին դպրոց:

Լուծում

x+x+230=690

2x=690-230=460

x=460:2

x=230

230+230=460

Պատ.՝ 230; 460

6.Դահուկավազքի մրցումներին մասնակցում էին 53 մարզիկ: Աղջիկները 17-ով քիչ էին տղաներից: Քանի՞ աղջիկ և քանի՞ տղա էին մասնակցում մրցումներին:

Լուծում

x+x+17=53

2x=53-17=36

x=36:2

x=18

18+17=35

Պատ.՝ 18; 35

7. Լուծիր հավասարումը՝

ա) 3(x − 2) = 8

3x-6=8

3x=8+6=14

X=14:3

X=4 ²/₃

բ)4 (x + 2) = 7

4x+8=7

  4x =7-8

4x=-1

x=-¼=-0.25

գ) 9(2x + 1) = 9

18x+9=9

18x=9-9=0

x=0:18

x=0

 դ) 5(2 − 3x) − 7 = 0

10-15x-7=0

 -15x=-10+7

-15x=-3

x=-3/-15

x=+1/5

ե) 3(x − 5) + 8 = 17

3x-15+8=17

3x=17-8+15=24

x=24:3

x=8

 զ) 6(x − 3) + 2(x + 2) = 10

6x-18+2x+4=10

8x=10+18-4=24

x=24:8

x=3

է) 5(x − 1) − 4(x − 2) = 10

5x-5-4x+8=10

x=10+5-8

x=7

Թեման.Ճնշման ուժ և ճնշում:Գազի ճնշում

1.Որ ֆիզիկական մեծությունն է կոչվում ճնշում:

Այն մեծությունը, որը հավասար է մակերևույթին ուղղահայաց ազդող ուժի հարաբերությանը այդ մակերևույթի մակերեսին կոչվում է ճնշում։

2.Գրել ճնշումը սահմանող բանաձևը:

P=F/S

3.Որոնք են ճնշման միավորները

Ճնշման միավորը 1Պասկալն է ի պատիվ ֆրանսիացի գիտնական Բլեզ Պասկալի։

4.Ինչով է պայմանավորված գազի <<ինքնակամ >> ընդարձակումը:

Արտաքին ազդեցությունների բացակայության պատճառով գազն ինքն իրեն շարունակ ընդարձակվում է։

5.Որոնք են գազը բնութագրող մեծությունները:

Ճնշում, ծավալ, ջերմաստիճան, զանգված:

6.Բացատրեք գազում ճնշումը  ինչպես է փոփոխվում ,գազը բնութագրող մեծություններից կախված:

Տաքացնելիս ճնշումը մեծանում է:

7.Ինչու են գազերը ճնշում գործադրում անոթի պատերին

Գազի ճնշումն անոթի պատերի (և գազի մեջ գտնվող մարմնի) վրա պայմանավորված է գազի մոլեկուլների հարվածներով:

Learning a foreign language

Learning a foreign language is not an easy thing. It is a long process. Nowadays it is especially important to know foreign languages. There are many reasons for it. As for me, I learn English because it is a very popular language all over the world. It is also the language of computer technology. As I am going to become a programmer, I must know English. It is also very interesting to read English newspapers and magazines and understand films in English without translation.

Քննարկվող հարցեր`

1.Ինչու են դասակարգել տարրերը

Երբ տարրերը 60-ից շատացան, անրաժեշտ էր դասակարգել, քանի որ դժվար էր առանց դասակարգելու տարրերը։

2.Տարրերի առաջին դասակարգումը

Մետաղներ և ոչմետաղներ

3.Պարբերական համակարգի ստեղծումը

Մետաղները, բացի սնդիկից, պինդ են, պլաստիկ են, ունեն մետաղական փայլ, ունեն ջերմա-էլեկտրահաղորդականություն։ Ոչ մետաղները փխրուն են մեծ մասամբ հեղուկ կամ գազային նյութեր են, չունեն պլաստիկություն, չունեն փայլ, չունեն ջերմա-էլեկտրահաղորդականություն։ Այս դասակարգումը թերի էր, որովհետև գտնվեցին տարրեր, որոնք ունեին և՛ մետաղական, և՛ ոչ մետաղական հատկություններ։ Հաջորդ քայլը բոլոր մետաղներից առանձնացրեցին ամենաակտիվ մետաղները, որոնք կոչվեցին ալկալիական մետաղներ: Ոչ մետաղներից առանձնացրեցին ամենաակտիվ ոչ մետաղները՝ հալոգենները։  Առանձնացրեցին ազնիվ՝ իներտ գազերը։

4.Ալկալիական մետաղներ,հալոգեններ,իներտ գազեր

Ալկալիական մետաղներ՝ Լիթիում, Նատրիում, Կալիում, Ռուբիդիում, Ցեզիում, Ֆրանսիում։

Հալոգեններ ՝ Ֆտոր², Քլոր², Բռոմ², Յոդ², Աստատ²:

Իներտ գազեր՝ Հելիում, Նեոն Արգոն, Կրիպտն, Քսենոն Ռանդոն։

5.Ինչ է ցույց տալիս կարգաթիվը,ատոմի կառուցվածքը

Կարգաթիվը համընկնում է միջուկի լիցքի հետ կամ պրոտոնների և էլեկտրոնների թվի հետ։

Ատոմը բաղկացած է միջուկից, միջուկը կազմված է դրական պրոտոններից և չեզոք նեյտրոններրց։ Միջուկի կողքերը պտտվում են բացասական էլեեկտրոններից։ Միջուկը դրական է, իսկ ատոմը էլեկտրաչէզոք մասնիկ է, որովհետև պրոտոնների և էլեկտրոնների թիվը իրար հավասար են։ Քանի որ էլեկտրոնների զանգվածը 2000 անգամ փոքր է պրոտոնների և նեյտրոնների զանգվածիծ և նրանք գտնվում են անընդհատ շարժման մեջ, ապա նրանց զանգվածը ընդունելու են որպես 0։

6.Ինչ է պարբերությունը,ինչ է ցույց տալիս պարբերության համարը

Պարբերությունը ՝տարրերի հորիզոնական շարքեր են, գրված ըստ կարգաթվերի մեծացումով,սկսվում են ալկալիականմետաղով վերջանում ազնիվ գազով:

Պարբերության համարը համնկնում է ատոմի էլեկտրոնային շերտերի քանակի հետ։ Միջուկից կան տարածություններ, որտեղ էլէկտրոնների գտնվելու հավանականությունները մեծ է, կոչվում էլեկտրոնային շետեր:

Եթե շերտում էլեկտրոնների թիվը պակաս է, ապա այն անվանում  են չավարտված, իս եթե կա՝ ավարտված։ Ավարտված շերտեր ունեն ունեն միայն ազնիվ գազերը։ Այն տարրերը, ովքեր վերջին շերտում ունեն 4-ից քիչ էլեկտրոններ, պետք է կորցնեն և լինեն մետաղներ։ Այն ատոմները, որոնք վերջին շերտում ունեն 4-ից շատ էլեկտրոններ, նրանք ընդունում են և ունենում են ոչ մետաղական հատկություններ։ Պարբերություններում մետաղական հատկությունները թուլանում են, իսկ ոչ մետաղական հատկությունները՝ ուժեղանում։

7.Ինչ է խումբը և ենթախումբը,ինչ է ցույց տալիս խմբի համարը

Խմբի համարը, եթե տարրը գտնվում է գլխավոր ենթախմբում, ցույց տալիս էլեկտրոնների թիվը վերջին շերտում։

8.Ինչ է օքսիդացման աստիճանը

Օքսիդացման աստիճանը ցույց է տալիս, թե տվյալ տարրը քիմիական ռեակցիանների ժամանակ քանի էլեկտրոն է տալիս կամ ընդունում։

9.Մետաղներ,ոչմետաղներ

Մետաղները, բացի սնդիկից, պինդ են, պլաստիկ են, ունեն մետաղական փայլ, ունեն  ջերմա-էլեկտրահաղորդականություն։ Ոչ մետաղները փխրուն են մեծ մասամբ հեղուկ կամ գազային նյութեր են, չունեն պլաստիկություն, չունեն փայլ, չունեն ջերմա-էլեկտրահաղորդականություն։

10.Իզոտոպներ

Իզոտոպները նույն ատոմի տարատեսակներն են, որոնք ունեն նույն միջուկի լիցը, բայց ունեն տարբեր հարաբերական ատոմային զանգվածներ։

Խնդիր 166

AC, քանի որ ամենամեծ կողմն է:

Խնդիր 167

AB  և AC, քանի որ փոքր կողմերն են:

Խնդիր 170

ABC եռանկյունը հավասարասրուն է, քանի որ երկու անկյունները իրար հավասար են:

Խնդիր 171

ABC եռանկյունը բութ անկյուն եռանկյուն է, քանի որ < B >90⁰:

Խնդիր 172

Լուծում

< C =180-<A-<B=180-70-40=70

BC=AB=6 , քանի որ <A=<B