• 

• 

• 

• 

• 

Հենաշարժիչ համակարգ: Ոսկրերի կառուցվածքը և աճը

Հենաշարժիչ համակարգն օրգանիզմում կատարում է հետևյալ ֆունկցիաները`

 Հենարանային

 Պաշտպանական

 Տեղաշարժման

 Արյունաստեղծ

Կմախքը մարմնի հենարանն է, նրան տալիս է որոշակի ձև և դիրք տարածության մեջ։ Ոսկրերը միանալով առաջացնում են խոռոչներ և պաշտպանում նրանցում գտնվող օրգաններն արտաքին ազդեցություններից։ Գանգատուփը գլխուղեղի զետեղարանն է, ողնաշարային խողովակը՝ ողնուղեղի ոսկրապատյանը, կրծքավանդակը պաշտպանում է սիրտը, թոքերը, խոշոր անոթները, կոնքերը՝ սեռական, միզային և մարսողական համակարգերի որոշ օրգանները։ Ոսկրերը պարունակում են հանքային փոխանակությանը մասնակցող աղեր (երկաթի, ֆոսֆորի, կալցիումի և ուրիշ)։ Ոսկորը նաև արյունաստեղծ օրգան է։

Ոսկրահյուսվածք

 Կմախքի ոսկրերը կազմված են ոսկրահյուսվածքից, որը շարակցական հյուսվածքի տարատեսակ է։ Այն կազմված է ոսկրաբջիջներից, օրգանական ու անօրգանական միացություններ պարունակող միջբջջային նյութից, որը կազմում է ոսկրահյուսվածքի  2/3 -ը։ Այն պինդ է և ամուր, օժտված է մեխանիկական բարձր հատկություններով և ամրությունը գերազանցում է երկաթին ու գրանիտին։ Ոսկրահյուսվածքը պարունակում է արյունատար անոթներ և նյարդեր, նրանում մշտապես կատարվում է ոսկրի քայքայում և ստեղծում։

Ոսկրերի կառուցվածքը և տեսակները

Յուրաքանչյուր ոսկր մի քանի հյուսվածքներից կազմված բարդ օրգան է։ Արտաքինից ոսկրը պատված է շրջոսկրով։ Այն բարակ, ամուր, արյունատար անոթներով և նյարդերով հարուստ շարակցահյուսվածքային թիթեղ է, ապահովում է ոսկրի սնուցումը և աճը։ Շրջոսկրը բացակայում է հոդավորվող մակերեսներում։ Շրջոսկրի տակ գտնվում է հոծ ոսկրահյուսվածքը, իսկ դրա տակ՝ սպունգանման ոսկրահյուսվածքը: Վերջինս կատարում է արյունաստեղծ ֆունկցիա: Տարբերում են ոսկրերի հետևյալ տեսակները  խողովակավոր, տափակ և սպունգանման (խառը)։

Խողովակավոր երկար ոսկրերը սնամեջ են, որն ապահովում է նրանց ամրությունը և թեթևությունը։ Յուրաքանչյուրը կազմված է մարմնից և երկու հաստացած ծայրերից՝ գլխիկներից։ Մարմինը կազմված է խիտ ոսկրանյութից, որի ներսում գտնվում է դեղին ոսկրածուծով լցված ոսկրային խոռոչը։ Գլխիկները կազմված են սպունգանման նյութից, որի խորշիկներում գտնվում է կարմիր ոսկրածուծը։ Արտաքինից գլխիկները ծածկված են ապակենման աճառով։

Խողովակավոր ոսկրերը կազմում են վերջույթների կմախքը և կատարում լծակների ֆունկցիա։ Տարբերում են երկար (բազուկոսկր, ազդրոսկր) ևկարճ (մատոսկր) խողովակավոր ոսկրեր։

Սպունգանման (խառը) ոսկրերը կազմված են սպունգանման ոսկրանյութից և ծածկված են խիտ ոսկրանյութի բարակ շերտով (ող, դաստակի ոսկրեր)։

 Տափակ ոսկրերը երկու կողմից պատված են խիտ ոսկրանյութի թիթեղով, որոնց միջև գտնվում է սպունգանման նյութ։ Դրանք մասնակցում են խոռոչների գոյացմանը և կատարում պաշտպանական ֆունկցիա (գանգի ոսկրեր, կոնքոսկր):

Ոսկրերի աճը

Ոսկրերն աճում են երկարությամբ և հաստությամբ։ Ոսկրի աճը հաստությամբ պայմանավորված է շրջոսկրի ոսկրաստեղծ հատկությամբ։ Նրա ներքին մակերեսի բջիջների բաժանման շնորհիվ ոսկրի մակերևույթին առաջանում են ոսկրաբջիջների նոր շերտեր, իսկ դրանց շուրջը՝ միջբջջային նյութ։ Ոսկրերի ծայրերում գտնվող աճառահյուսվածքի բջիջների բաժանման շնորհիվ ոսկրերն աճում են երկարությամբ։

Ոսկրերի աճը կարգավորում է հիպոֆիզի առջևի բլթի աճի հորմոնը։ Չափահաս մարդու ոսկրերը չեն աճում, սակայն հին ոսկրանյութի փոխարինումը նորով շարունակվում է ամբողջ կյանքում։

 Ոսկրերն ունեն բարդ քիմիական բաղադրություն, կազմված են օրգանական և անօրգանական միացություններից։ Ոսկրերի բաղադրության մեջ մտնում է մոտ  50 % ջուր, օրգանական միացությունները կազմում են  28 %, իսկ անօրգանական միացությունները՝  22 %:

ԻՆՉՊԵ՞Ս ԵՆ ԴԻՄԱՎՈՐՈՒՄ ԱՄԱՆՈՐԸ ՏԱՐԲԵՐ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ

• 

Նոր տարին այն եզակի, նույնիսկ միակ տոնն է, երբ բոլոր մարդիկ առանց բացառության փորձում են հավատալ հրաշքների, ցանկություններ են պահում եւ նվերներ մատուցում եւ բոլորը սպասում են Ձմեռ Պապուն, Սանտա Կլաուսին կամ Յուլ Տոմտոնին: Որտեղ, ինչպես, ինչ եւ ինչքան Ձմեռ Պապիկներ, նվերներ, անակնկալներ կփորձենք պատմել այս էջում: Բուլղարիայում ավանդույթի համաձայն Նոր տարին դիմավորում են տանը: Տոնակատարության սկզբից տան կրտսերը կանգնում է տոնածառի մոտ եւ երգում, իսկ մեծահասակները նրան նվերներ են մատուցում: Սակայն ամենահետաքրքիրը սկսվում է 00:00-ին հնչող ղողանջներից հետո, երբ մի պահ անջատվում է լույսը ամանորյա համբույրների համար: Դրանից հետո միայն տանտիրուհին սկսում է կտրտել ամանորյա անակնկալ-կարկանդակը: Եթե կարկանդակի միջոցով բաժին է հասնում կոպեկ՝ կբերի հարստություն, իսկ վարդի ճյուղը կբերի սեր: Այդպիսի «թխվածքային անակնկալներ» ընդունված են նաեւ Ռումինիայում եւ Ավստրալիայում: Նմանատիպ ավանդույթ կա պորտուգալացիների մոտ նույնպես. Սուրբ Ծննդի նախօրեին նրանք նվիրում են «արքայական կարկանդակ»: Բացի չրերից եւ ընդեղենից դրա մեջ կա մեկ փոքրիկ մեդալ կամ արձանիկ: Գտնողի համար դրանք նշանակում են մաղթանք. «Խաղաղություն քո տանը»:

Դանիացիները կեսգիշերին սեղանին են դնում բրնձե քաղցր շիլա: Այն եւս անակնկալով է: Շիլայի առանձնահատկոթյունն այն է, որ այնտեղ թաքնված է ընկույզ կամ նուշ: Այս ավանդույթը հատկապես դուր է գալիս չամուսնացած աղջիկներին: Եթե նրանցից որեւէ մեկին բաժին հասնի ընկույզ, ապա Նոր տարում ամուսնությունից խուսափել այլեւս չի լինի: Ամուսնացածների համար շիլայի անակնկալը խոստանում է պարզապես հաջող տարի: Դա եւս վատ չէ:

Մեծ Բրիտանիայում նվերները պատվիրում են «Father Christmas»-ն (բառացի նշանակում է Ծննդյան Հայր): Նրան գրում են նամակ՝ մանրամասն թվարկելով եւ բացատրելով, թե ինչ են ցանկանում: Նամակն այնուհետեւ գցում են բուխարիի մեջ: Ծխնելույզից դուրս եկող ծուխը ճիշտ տեղը կհասցնի ուղարկված նամակը: Ի դեպ, բրիտանացիների նվերները գրեթե նույն արժողության են, իսկ կարգի համաձայն, դրանք բաժանվում են վիճակահանության միջոցով: Իսկ Իտալիայում անցնող տարվա վերջին օրը բոլոր պատուհաններից դուրս են թափում անպիտան իրերը: Իտալացիները նախընտրում են Նոր տարի մտնել ոչ միայն տան նորացված հարդարանքով, այլեւ նոր հագուկապով: Սակայն իտալական հին ավանդույթը այլ է. դեկտեմբերի 31-ին տղամարդիկ եւ կանայք հարազատներին նվիրում են կարմիր գույնի ներքնազգեստ: Հենց այդ գույնն է խորհրդանշում նորությունը: Իսկ փոքրիկ իտալացիները նվերներ են սպասում Ձմեռ Պապու կնոջից, որը անվանվում է ոչ թե Ձյունանուշ, այլ Լա Բեֆանա:

Գերմանիայում Սուրբ Ծնունդը ընտանեկան տոն է: Բոլորը պետք է հավաքվեն տոնական սեղանի շուրջը: Այդ օրը տեղի ունեցող նվերների փոխանակման արարողությունը կոչվում է Բեշերունգ: Ամանորի ճաշկերույթի ամենակարեւոր մասը կոչվում է «der Lebekuchen»՝ մեղրաբլիթ-քաղցրաբլիթը: Ալյուրից, շաքարից եւ չամիչից պատրաստված այդ «իսկական հրաշքը» 16-րդ դարում երբեմն կարող էր մեկ երկար նստարանի չափ լինել: Անկախ նրանից, թե չինական հորոսկոպով ինչ կենդանու տարի է լինելու, Հարավային Գերմանիայում եւ Ավստրիայում մարդիկ շատ հաճախ իրար նվիրում են ապակյա կամ ճենապակյա խոզուկներ, որոնք հիմնականում գանձանակ են լինում:

Հյուսիսային Հնդկաստանի բնակիչները Ամանորին գերադասում են հագուստը զարդարել վարդագույն, կարմիր, մանուշակագույն կամ սպիտակ ծաղիկներով: Հնդիկ մայրերը քաղցրավենիքները, ծաղիկները եւ փոքրիկ նվերները դնում են առանձին սկուտեղի վրա, իսկ առավոտյան երեխաները աչքերը փակում են եւ սպասում, որ իրենց մոտեցնեն սկուտեղի մոտ՝ նվերը ստանալու համար:

Ճապոնիայում կա ավանդույթ. Ամանորից առաջ միմյանց նվիրում են բացիկներ այն կենդանու պատկերով ում տարն գալիս է: Սակայն ճապոնական տան հիմնական զարդարանքը «կադոմացու»-ն է (ելքի մոտի սոճի): «Կադոմացու»-ն յուրօրինակ ողջույն է Նոր տարվա սրբին: Սովորաբար «կադոմացու»-ն պատրաստում են սոճիից, բամբուկից եւ բրնձի հյուսված ցողուններից: Ճապոնացիներն իրենց տունը զարդարում են նաեւ ձարխոտի եւ մանդարինի տերեւներով: Ի դեպ, Նոր տարվա առաջին վայրկյաններից ճապոնացիները սկսում են ծիծաղել, քանի որ համոզված են, որ ծիծաղը նոր տարում իրենց հաջողություն կբերի:

Ծննդյան օրերին Չինաստանում հայտնվածներն առաջին հերթին նկատում են Լույսի Ծառեր: Դա մեր տոնածառի նախատիպն է: Լույսի Ծառերը զարդարվում են արեւելյան ճոխությամբ, վառ լապտերիկներով, ծաղիկներով եւ ծաղկաշղթաներով: Նույն ձեւով զարդարվում են նաեւ տները: Տոնի նախօրեին փոքրիկ չինացիները տան պատերին կախում են գուլպաներ, որտեղ Դուն Չե Լաո Ռենը՝ Ծննդյան Պապիկը, դնում է իր նվերները:

Արեւելա-ասիական մի շարք երկրներում՝ Վիետնամում, Կամպուչիայում, Կորեայում, Մոնղոլիայում եւ այլն: Ամանորի պարտադիր իրերից է գեղեցիկ զարդարված փոցխը: Ամենայն հավանականությամբ հենց այդ փոցխի միջոցով են Ամանորի գիշերը «դիզում երջանկությունը»: Ի դեպ, Արեւելքում տարածված են նաեւ ծննդյան տոնավաճառները, որտեղից կարելի է ձեռք բերել ոչ միայն հագուստ, կոշիկ, սնունդ եւ այլն, այլեւ երազանքներ, հույսեր եւ երջանկություն: Այդ տոնավաճառում, օրինակ՝ կարելի է ձեռք բերել «դարումա»՝ փայտյա կամ փափուկ մի խաղալիք, որը բուդդայական պանթեոնից է: Կարելի է ձեռք բերել նաեւ «համայումի»՝ բութ ծայրով եւ սպիտակ բմբուլներով աղեղներ, որոնք կոչված են տնից վտարել չար ուժերին: Կարելի է ձեռք բերել նաեւ «տակառա-բունե»՝ բրնձով լի նավակներ, որտեղ նստած են յոթ սրբեր: Այդ իրը խորհրդանշում է բարիք եւ հաջողություն:

Ֆինլանդիայում տոնական ճաշկերույթի պարտադիր բաղադրիչներից է սալորի կիսելը եւ բրնձի շիլան: Իսկ Ծննդյան տոնի գլխավոր դերակատարներից է «Joulupukki»-ն: Ֆիններն այդպես են կոչում Ձմեռ Պապին: Նախկինում նա բացի նվերներից իր հետ բերում էր նաեւ ճիպոտներ, իսկ իր այցը սկսում էր հետեւյալ խոսքերով. «Կա՞ն, արդյոք, այս տանը խելոք երեխաներ»: Այսօր դաստիարակության գործոնը գրեթե վերացել է եւ բոլոր երեխաները ստանում են նվերներ:

Ամերիկայում ավելի շատ ուշադրություն է դարձվում ոչ թե նվերին, այլ փաթեթավորմանը: Ծննդյան տոնի օրը բոլորը կարող են ժամերով եւ մեծ ուրախությամբ բացել նվերը, որը կաղամբի նման փաթաթված է բազմաթիվ թղթերի մեջ:

Ֆրանսիայում մարդիկ կարող են նվիրել միմյանց ամեն ինչ, չնայած կան որոշակի կանոններ: Օրինակ՝ օծանելիք կարող է նվիրել միայն ամուսինը իր տիկնոջը: Այլ տղամարդուց նմանատիպ նվերը համարվում է «կանոններից դուրս»:

Էստոնիայում, ինչպես նաեւ Ավստրիայում եւ Շոտլանդիայում երջանկություն նոր տարում կբերի փողոցում հանդիպած ծխնելույզ մաքրողը, որը պարտադիր ձեռքին պետք է ունենա աշխատանքի համար անհրաժեշտ իրերը: Շոտլանդիայում նաեւ Ամանորի գիշերը գնում են հարեւան-բարեկամների տուն՝ նախապես վերցնելով մի կտոր քաղցրաբլիթ, մեկ գավաթ գինի եւ մի փոքրիկ կտոր ածուխ: Շոտլանդացիների տեսանկյունից դա ամենալավ ձեւն է ամբողջ տարվա համար ապահովել սննդամթերք, խմիչք եւ տաքություն:

Շվեդներն ավանդաբար միմյանց նվիրում են մոմեր: Այդ նվերը պայմանավորված է նրանով, որ ձմռանը Բեւեռային շրջանում շուտ է մթնում, իսկ լույսը ընկերության, բարյացակամության եւ ուրախության խորհրդանիշն է: Շվեդական տներում Ամանորի տոնակատարությունը սկսվում է նրանից, որ հայրիկները տնից դուրս են բերում աղբը , իսկ վերադառնում են Յուլ Տոմտենի՝ Ձմեռ Պապու կերպարանքով: Երբ ժամացույցը սկսում է ազդարարել կեսգիշերը բոլորը սկսում են սերպանտին շաղ տալ, շվիներով աղմկել, իսկ Յուլ Տոմտենն էլ նվերներ բաժանել: Այդպիսի աղմուկ-աղաղակի պայմաններում Նոր Տարին մուտք է գործում Շվեդիա:

Հրեաների Նոր տարին կոչվում է Ռոն Աշանա: Հրեական տարվա վերջին ամսում առավոտյան աղոթքում կարդում են «Սլիխոթ»՝ հատուկ աղոթք, որում ասվում է գործած մեղքերի մասին եւ խնդրում են Աստծուն ներել դրանք: Սակայն Ամանորի դիմավորումը ուրախ տան է: Ռոն Աշանային հրեաների սեղանին միշտ պետք է լինի մեղր եւ խնձոր: Խնձորի կտորները թաթախում են մեղրի մեջ եւ ուտում են:

Տոնի նախօրեին Իսպանիայում ցանկացած տեղ գնալիս պայուսակի մեջ պետք է լինի մի քիչ նուգա եւ շամպայն: Նոր տարին իսպանացիների համար հանրային տոն է եւ հենց այդ տոնական գիշերը բոլորը շտապում են կենտրոնական հրապարակ՝ այնտեղի մեծ տոնածառի մոտ Ամանորը դիմավորելու եւ խաղող ուտելու համար: Ժամացույցի ղողանջների ընթացքում հրապարակում հավաքվածները փորձում են հասցնել ուտել խաղողի 12 գիլա: Յուրաքանչյուր գիլան խորհրդանշում է տարվա ամիսը, իսկ եթե հասնում են ուտել բոլոր 12 գիլաներն, ապա դրանով գրեթե «երաշխավորվում» է բաղձալի երազանքի կատարումը: Ի դեպ, այս ավանդույթը տարածվում է նաեւ նրանց վրա, ով Նոր Տարին դիմավորում է տանը: Խաղողի գիլաներ դրվում են բոլոր ամանների մեջ:

1․ Նշի՛ր բայածանցը և գրի՛ր ածանցի տեսակը։

Մոտենալ, ցատկոտել, կորչել, վախենալ, խաղացնել, կոտրվել, պատռոտել, հեռացնել, հագնել, գրվել, կարդացնել, մրոտել, հասցնել։

1․ Նշի՛ր բայածանցը և գրի՛ր ածանցի տեսակը։

Մոտենալ — են, սոսկածանց

ցատկոտել — կոտ, բազմապատկական

կորչել — չ, սոսկածանց

վախենալ — են, սոսկածանց

խաղացնել — ացն, պատճառական

կոտրվել — վ, կրավորական

պատռոտել — ոտ, բազմապատկական

հեռացնել — ացն, պատճառական

հագնել — ն, սոսկածանց

գրվել — վ, կրավորական

կարդացնել — ացն, պատճառական

մրոտել — ոտ, բազմապատկական

հասցնել — ցն, պատճառական:

2․ Գրի՛ր հինգ սոսկածանցավոր, հինգ պատճառական, հինգ բազմապատկական և հինգ կրավորական բայ։

Սոսկածանցավոր-փոքրանալ, հագնել, դնել, բռնել, մանրանալ

Պատճառական-խաղացնել, աշխատացնել, վախեցնել, խոսեցնել, մոտեցնել

Բազմապատկական-կտրատել, կեղտոտվել, պարտվել, ներկոտվել, ջրոտվել

Կրավորական-նկարվել, հաշվարկել, վարվել, բռնվել, կոտրվել

3․ Դո՛ւրս գրիր սահմանական եղանակի ժամանակային ձևերը։ Գրի՛ր ժամանակային ձևը, դեմքը, թիվը։

Նա իրեն միայնակ և անզոր էր զգում (անկատար անցյալ, III դեմք, եզակի) դատարկ դասարանում, բոլոր տղաները տուն էին գնում՝ (անկատար անցյալ, III դեմք, հոգնակի թիվ) Դեն Սիդը, Ջեյմս Միսիպպոն, Դիկ Կորկորանը, նրանք բոլորը քայլում էին (անկատար անցյալ, III դեմք, հոգնակի թիվ)  Հարավային Խաղաղականի երկաթգծի երկայնքով՝ ծիծաղելով, խաղալով, իսկ Միսս Ուիսիգի այս խելացնոր միտքը տանջում էր (անկատար անցյալ, III դեմք, եզակի) իրեն:

4․ Հոլովի՛ր տուն, աղջիկ, ժամանակ, մարդ բառերը։

Ուղղական-տուն, աղջիկ, ժամանակ, մարդ (ո՞վ, ի՞նչ)

Սեռական-տան, աղջկա, ժամանակի, մարդու(ո՞ւմ, ինչի՞)

Տրական-տանը, աղջկան, ժամանակին, մարդուն(ո՞ւմ, ինչի՞ն)

Բացառական-տնից, աղջկանից, ժամանակից, մարդուց(ումի՞ց, ինչի՞ց)

Գործիական-տնով, աղջկանով, ժամանակով, մարդով(ումո՞վ, ինչո՞վ)

Ներգոյական-տան մեջ, աղջկա մեջ, ժամանակի մեջ, մարդու մեջ (ո՞ւմ մեջ, ինչո՞ւմ, ինչի՞ մեջ)

5.Առաջին շարքից ընտրիր նախածանցը և 2-րդ շարքից արմատը  և կազմիր 6 նախածանցավոր բառ:

Ենթ     անկյունագիծ       ֊

    նախ     շրջադարձ         

     հար      գլխագին              

     արտ     տևողություն        

     վեր      մշտավառ            

     առ      սահմանապահ

Օրինակ՝ ենթագլուխ,․․․

6․ Բառարանի օգնությամբ բացատրի՛ր դարձվածքները։

Իրար սրտից ջուր խմել – իրար հանդեպ հաճելի վարմունք ունենա

Հազար մաղով անցկացրած – առանց ամոթի՝ անամոթ

Հիվանդի համար ջուր բերող – դանդաղաշարժ, ծանրաշարժ

Գլխին կրակ թափել – ուժեղ բարկանալ մեկի վրա

Կանաչ-կարմիրը կապել – զարդարել

Կոպեկի համար մեռած – ագահաբար խնայող՝ ժլատ

Ուրիշի բնում ձու ածել – օտարին կամ ուրշին օգուտ տվող

Ոտքի կոխան դարձնել – ոտքերի տակ տալ, ոտնահարել

Փուշը մատից հանել – նեղության պահին օգնության գալ

Գրքի մի երեսը կարդալ — հարցին մոտենալ մեկ կողմից

7. Ո՞ր դարձվածքների  իմաստն է սխալ բացատրված:

ժամավաճառ լինել – իզուր ժամանակ վատնել

2.երեսից կախվել – թախանձել

3.արյունը ջուր դառնալ – սահմռկել

4.աչքերը փակել – ժպտալ /մահանալ/

5. աչքը ջուր կտրել – կարոտով, անհամբերությամբ սպասել

6. անձյուն ձմեռ – անճարակ մարդ

7. գլխարկը գետնովը տալ – նորաձև հագնվել

8. գլխին տալ — ուրախանալ:

8․ Յուրաքանչյուր բառի համար գրի՛ր 1-ական հոմանիշ և հականիշ բառ:

Թյուր-հոմանիշ՝ սխալ, հականիշ՝ ճիշտ

Շնորհալի-հոմանիշ՝ տաղանդավոր, հականիշ՝ ապաշնորհ

Նուրբ-հոմանիշ՝ բարակ, հականիշ՝ կոշտ

Անաչառ-հոմանիշ՝ արդար, հականիշ՝ անազիվ

Երախտագետ-հոմանիշ՝ շնորհակալ, հականիշ՝ ապերախտ

Անդորր-հոմանիշ՝հանդարտություն, հականիշ՝ աղմուկ

Անաղարտ-հոմանիշ՝ անբիծ, հականիշ՝ պիղծ

Պարկեշտ-հոմանիշ՝ համեստ, հականիշ՝ անհամեստ

Ահռելի-հոմանիշ՝ մեծ, հականիշ՝ մանր

Հանդուգն-հոմանիշ՝ համարձակ, հականիշ՝ խոնարհ

Փութաջան-հոմանիշ՝ ջանասեր, հականիշ՝ ծույլ Խրթին-հոմանիշ՝ բարդ, հականիշ՝ հեշտ