Վահան Տերյան

ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

1885-1920

Վահան Տերյան (իսկական անունը՝ Վահան Սուքիասի Տեր-Գրիգորյան)՝ նշանավոր հայ բանաստեղծ ու հասարակական գործիչ։ Ծնվել է 1885թ հունվարի 28-ին Ախալքալաքի Գանձա գյուղում՝ հոգևորականի ընտանիքում։ 1897թ Տերյանը մեկնում է Թիֆլիս, ուր սովորում էին այդ ժամանակ իր ավագ եղբայրները։ Եղբայրների մոտ ապագա բանաստեղծը սովորում է ռուսերեն ու պատրաստվում ընդունվելու Մոսկվայի Լազարյան ճեմարան։ 1899թ Տերյանը ընդունվում է Լազարյան ճեմարան, ուր ծանոթանում է Ալեքսանդր Մյասնիկյանի, Պողոս Մակինցյանի, Ցոլակ Խանզադյանի և այլ՝ ապագայում հայտնի դարձած, անձնավորությունների հետ։ Ավարտում է Լազարյան ճեմարանը 1906թ, այնուհետև ընդունվում Մոսկվայի համալսարան, որից կարճ ժամանակ հետո ձերբակալվում է հեղափոխական գործունեության համար ու նետվում Մոսկվայի Բուտիրկա բանտը։

1908թ Թիֆլիսում լույս է տեսնում Տերյանի ստեղծագործությունների «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն, որը շատ ջերմ է ընդունվում թե՛ ընթերցողների, և թե՛ քննադատների կողմից։ 1915 «Մշակ» թերթում հրատարկվում է բանաստեղծի հայրենասիրական բանաստեղծությունների «Երկիր Նաիրի» շարքը։

1917 հոկտեմբերին Տերյանը ակտիվորեն մասնակցում է բոլշևիկյան հեղափոխությանը եւ այն հաջորդած քաղաքացիական պատերազմին։ Լենինի ստորագրությամբ մանդատով մասնակցում է Բրեստի խաղաղ պայմանագրի ստորագրմանը։ 1919 Տերյանը՝ լինելով Համառուսական Կենտրոնական Գործկոմի անդամ, առաջադրանք է ստանում մեկնել Թուրքեստան (այժմյան միջինասիական հանրապետություններ), սակայն ծանր հիվանդության պատճառով ստիպված է լինում մնալ Օրենբուրգում, ուր և վախճանվում է 1920թ հունվարի 7-ին։

12. ՄԹՆՇԱՂ

Ես սիրում եմ մթնշաղը նրբակերտ,

Երբ ամեն ինչ երազում է հոգու հետ,

Երբ ամեն ինչ, խորհրդավոր ու խոհուն,

Ցրնորում է կապույտ մութի աշխարհում…

Չըկա ոչ մի սահման դնող պայծառ շող,

Աղմուկի բեռ, մարդկային դեմք սիրտ մաշող.—

Հիվանդ սիրտըդ չի՛ տրտնջում, չի՛ ցավում,

Որպես երազ մոռացումի անձավում.

Եվ թվում է, որ անեզր է ամեն ինչ —

Ու ողջ կյա՛նքդ — մի անսահման քաղցր նինջ…

Ածականի համեմատության աստիճանները

Ածականի համեմատության աստիճանը արտահայտում է որակական ածականի ցույց տված հատկության չափը, թե ինչ չափով է դրսևորվում տվյալ հատկանիշն առարկայի մեջ՝ այլ առարկայի նույն հատկանիշի համեմատությամբ կամ հարաբերությամբ, օրինակ` մեծ-ավելի մեծ-ամենամեծ և այլն:

Հայերենում, ինչպես նաև շատ օտար լեզուներում ածականն ունի համեմատության երեք աստիճան՝ դրական, բաղդատական (հարաբերական) ու գերադրական։

Դրական աստիճանն ածականի ուղիղ ձևն է և արտահայտում է բացարձակ հատկանիշ, հատկանիշ առանց համեմատության:

Բաղդատական աստիճանը ցույց է տալիս հատկանիշի առավել կամ պակաս դրսևորումը առարկայի կամ առարկաների մեջ՝ այլ առարկայի կամ առարկաների նույն հատկանիշի համեմատությամբ։ Օրինակ՝ Երևանը մեծ քաղաք է։ Մոսկվան ավելի մեծ քաղաք է։

Բաղդատական աստիճանը կազմվում է ածականի դրական աստիճանին (ուղիղ ձևին) ավելացնելով ավելի, պակաս, նվազ, քիչ, մի փոքր, մի քիչ:

Գերադրական աստիճանը ցույց է տալիս, որ տվյալ առարկայի կամ առարկաների մեջ հատկանիշը դրսևորվում է ամենաբարձր չափով։

Գերադրական աստիճանը կազմվում է տարբեր կերպ՝

ամենա- նախածանցով (օրինակ` ամենակարճ). այս ածանցով (ի տարբերություն       -(ա)գույն վերջածանցի) գերադրական կարելի է կազմել որակական բոլոր ածականներով,

— (ա) գույն վերջածանցով (օրինակ` լավագույն),

ամենից, բոլորից  բառերի միջոցով, որոնք ավելանում են  ածականի ուղիղ ձևին:

Առաջադրանքներ

1.Տեքստի ածականներն, ըստ անհրաժեշտության, դարձրո՛ւ բաղդատական կամ գերադրական աստիճանի (օգտվի՛ր ավելի առավել, պակաս, նվազ, ամենից բառերից ու ամենա-, (ա) գույն մասնիկներից):

Գիտությանը առավել հայտնի շնաձկների 250 տեսակներից ամենախոշորը կետաշնաձուկն է, որը կարող է մինչև 15 մ երկարություն ունենալ: Սպիտակ, վիթխարի շնաձուկը  ավելի փոքր է, կարող է ունենալ մինչև 11 մ երկարություն: Բայց դրա փոխարեն նա ամենասարսափելին է: Երրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ շնաձկների դեմ պայքարի արդյունավետ միջոցներ բացահայտելու համար քիմիական ավելի քան 70 միացություն փորձարկվեց: Ավելի արդյունավետը քացախաթթվային  պղինձ պարունակող միացությունն էր. դրանով թունավորված շնաձուկն էլ չի հետաքրքրվում կերով: Բայց ատլանտյան շնաձկների վրա փոձարկված միջոցները արդյունավետ եղան խաղաղօվկիանոսյան տեսակների դեմ օգտագործելիս (շնաձկների մի քանի տեսակների վրա դրանք ընդհանրապես ոչ մի ազդեցություն չունեցան):

2. Տեքստի ածականներն ըստ անհրաժեշտության դարձրո՛ւ բաղդատական կամ գերադրական աստիճանի: Ընդգծի՛ր այն ածականները, որոնք համեմատության աստիճան չեն կարող ունենալ:

Էլեկտրական օձաձուկը էլեկտրականության կենդանի կրողներից ամենահայտնին է, բայց կան էլի 500 ձկնատեսակներ, որոնք ունեն այդ հատկությունը, թեև զգալի չափով: Էլեկտրական պարպման միջոցով այդ ձկները խլացնում են որսը և  ահաբեկում ամենավտանգավոր գիշատիչներին: Էլեկտրական պարպման հարվածային  ուժը կախված է օձաձկան չափերից: Ամենաերկարը հարավամերիկյան օձաձկներն են, որոնք ունեն գրեթե երեք մետրանոց երկարություն:

Ածական անուն. ածականի տեսակները

Ածական անուն կամ ածական, առարկայի հատկանիշ նշանակող բառ, խոսքի մաս, որ ցույց է տալիս առարկաների տարբերակված հատկանիշները, օրինակ՝ ծանր բեռ, երկարավուն սենյակ, անշահախնդիր ընկերություն, քաղցրահամ ջուր ։ Պատասխանում է ինչպիսի՞, որպիսի՞, ո՞ր հարցերին։ Խոսքիմասային հատուկ բնորոշում չունի։ Քերականորեն չի ձևափոխվում։ Միայն գոյականաբար գործածվելիս կարող է հոլովվել, հոգնակի դառնալ, հոդ ստանալ։ Ածականների մի մասը կարող է արտահայտել համեմատության աստիճան։

Ածականները, ըստ իմաստի, լինում են որակական և հարաբերական:

Որակական ածականները, առարկաների որակական հատկանիշներն անմիջականորեն, ուղղակի կերպով, առանց առարկայական միջնորդվածության արտահայտող ածականներ են։ Որակական ածականներն այնպիսի հատկանիշների անվանումներ են, որոնք իրոք կամ ըստ երևույթին կան առարկաների մեջ և մտածվում են որպես առարկաների էությունից բխող անմիջական հատկանիշներ, օրինակ` մեծ, երկար, սև, ծույլ, քաղցր և այլն:

Հարաբերական ածականները, միջնորդավորված հատկանիշ ցույց տվող ածականներ են։ Հարաբերական ածականների մեջ հատկանիշն արտահայտվում է առարկայական հարաբերությամբ։ Հարաբերական ածականները, ի տարբերություն որակական ածականների, համեմատության աստիճաններ չունեն, օրինակ` ակնոցավոր, ցերեկային, բրդյա, արծաթե և այլն:

Ընդգծված բառերն ու բառակապակցությունները փոխարինի՛ր համապատասխան ածականներով:

Օրինակ`

Երկրին մոտ տարածությունում  տիեզերանավի հանդիպեցին: — Երկրամերձ տարածությունում տիեզերանավի հանդիպեցին:

Հայոց աշխարհում` Արարատի դաշտի հարավում, մի հրաշալի ու ձեռակերտ կոթող կա: Դա Արարատն է՝ երկնասլաց, մեկուսի լեռնազանգված՝ կոնանման զույգ գագաթներով: Մասիսն ու Սիսը հանգած հրաբուխներ են: Մասիսի ժայռապատ գագաթը ծածկված է  հավերժական ձյունով:  Սիսի գագաթամասը նույնպես քարածածկ է : Լանջերը կտրտված են  ճառագայթաձև ձորակներով ու հեղեղատներով: Լանջերին խոտառատ արոտներ ու թփուտներ կան, ներքևի գոտում՝ այլևայլ թռչուններ ու կենդանիներ: Հնում լեռը հռչակված էր որպես արքաների որսատեղի:

Մասիսը զերծ չի մնացել  բնության աղետներից: Նրա հյուսիս-արևելյան լանջի խորխորատը, հայտնի «Մասյաց վիհ» անունով, որ գագաթամերձ մասում ավելի քան հազար մետր խորություն ունի, առաջացել է երկրաշարժից:

2. Տեքստում ավելացրու՛ տրված ածականները: Տրված և ստացված տեքստերը համեմատի՛ր:

Ա. Սարսափելի, բազմաթիվ, անհրապույր, իսկական, բազմազան, սարսափազդու, փոքրիկ, սուր:

Թմբկահար ձկան արձակած սարսափելի  որոտը հավանաբար վախեցնում է նրա բազմաթիվ  թշնամիներին: Անհրապույր  դոդոշաձուկն էլ բոցմանի սուլիչի սարսափազդու  ձայն է հանում կարծես թե զուգավորման շրջանում:

Մյուս փոքրիկ  ձկների արձակած բազմազան  ձայների նշանակության մասին քիչ բան է հայտնի: Իհարկե, կան ձկներ էլ, որոնք իսկապես համր են:

Բ. Լայն, հետաքրքիր, ծանծաղ, զանազան, հնագույն, ամենատաք, ծովային, անվնաս, գեղեցիկ, մեծ, չքնաղ:

Լամանտինը մի հետաքրքիր  կենդանի է, որը հավանաբար նախատիպ է եղել լեգենդների գեղեցիկ  ջրահարսերի համար: Այս կենդանու առջևի վերջավորությունները հետաճել են, իսկ մարմինը հենվում է մեծ պոչի վրա: Նա բնակվում է ծովափնյա ջրերում և սնվում է բացարձակապես անվնաս  բուսական սննդով: Ապրելու համար նա ընտրել է ամենատաք  տեղը, նրան կարելի հանդիպել հասարակածի երկու կողմերում:

3. Տրված տեքստում մտքին համապատասխանող ածականներ ավելացրո՛ւ: Տրված և ստացված տեքստերը համեմատի՛ր:

Մագելանի մեծ արշավախմբի մնացորդները երկար  ճամփորդության հոգնությունը դեռ չէին թոթափել, երբ կաթոլիկ եկեղեցին նրանց կանչեց լուրջ հաշիվ տալու: Բանն այն է, որ հետաքրքրասեր ճամփորդների օրացույցում մեկ օր պակասում էր: Իսկ դա նշանակում էր, որ եկեղեցական տոները ժամանակին չէին նշվել: Հավատի կանոններից այդպիսի հանկարծակի շեղումն  այն ժամանակ պատժվում էր: Բայց գիտնականները շուտով գտան, թե որտեղ էր մնացել «կորած» օրը: Ճանապարհորդելով երկրագնդի շուրջը դեպի արևմուտք՝ բարկ  Արևի շարժման ուղղությամբ , ծովագնացները իբրև թե մեկ օր հետ էին գնացել: Շուրջերկրյա ճանապարհորդությունը  դեպի արևելք, ընդհակառակը, նրանց օրացույցին մեկ օր կավելացներ:

Ներկայումս նման խառնաշփոթությունից խուսափելու համար Խաղաղ օվկիանոսի միջով՝ բևեռից բևեռ, մի ուղիղ գիծ են անցկացրել, որն անցնելիս նավերը կամ անմիջապես ընկնում են «վաղը»  կամ վերադառնում են «երեկվան»:

Задание 3. Прочитайте диалог и впишите слова.

В магазине

— Надо купить что-нибудь на ужин. — Да, конечно пойдём в магазин! — Я куплю авокадо и море продукты. — Ну, это не еда. И потом, это очень дорого. Давай купим пельмени: онй дешёвые, и варяться .быстро. Не надо экзотики! Я люблю пельмени — Я читала, что пельмени — это не настоящая русская кухня. Это для студентов и молодых бизнесменов, у которых нет вкуса йли денег на нормальную еду. Лучше покупать хорошие продукты и есть не очень много. Это полезно и вкусно — Хорошо, предлагаю компромйсс: давай купим курицу гриль! — Ладно, и помидоры купим. Сколько стоит курица?

— Покажйте, пожалуйста, вот эту! Нет, эта слишком большая — Они все одинаковые. — Дайте, пожалуйста, эту! — Пожалуйста, с вас 120 рублей. Если можно, без сдачи.

Задание 4.Прочитайте текст. Вставьте слова.

Много веков люди думают, что делать, чтобы жить долго и быть здоровым. В последнее время люди едят овощи не только потому, что человеку нужно есть, но и потому, что это популярный вид отдыха. Цивилизация меняет нашу жизнь: у нас большой выбор продуктов, мы можем купить практически любые продукты в любое время года. Правда, мы сейчас больше знаем: люди понимают, что «полезно», а что «вредно». У нас есть всё, нет только мало времени. Мы не можем просто нормально пообедать. Мы не готовим еду, а покупаем готовые продукты и едим нерегулярно. Мы не ходим пешком, а ездим на транспорте. Утром пьём крепкий кофе или чай, потому что мало спали, а вечером алкоголь — из-за стрессов… Сейчас есть разные системы для здоровой жизни. Специалисты этой системы ■“Гворят, что если человек голодает, то него больше энергии утром и вечером он лучше спит у него здоровый и красйвый цвет лица. Они говорят: «Человек ест слишком много. Небольшая часть нужна для жизни, остальное идёт на жизнь врачей.». В природе больные животные обычно голодают, и это им помогает. В христианстве, буддизме, индуизме, исламе практику ют посты — периоды, когда не едят мясо и вообще едят очень мало. Греческий философ и математик Пифагор писал: «Голодание отлично помогает быть здоровым». Другая популярная система — вегетарианство. Вегетарианцы не едят мясо, птицу, рыбу и мясные продукты. Но многие вегетарианцы едят сыр , яйца и мёд. «Чистые» вегетарианцы не едят даже молочные продукты и яйца. Есть люди, которые едят только сырые фрукты и овощи а есть такие, которые едят только сырые фрукты. В истории цивилизации всегда были философы и врачи , которые пропагандировали вегетарианскую диету. Почему люди становятся вегетарианцами? Есть разные причины. Этическая причина : люди жалеют животных и не хотят, чтобы их убивали. Экономическая причина: быть вегетарианцем дешевле. Медицинская причина: вегетарианство полезнее для человека, помогает ему быть здоровым и жить долго. Религибзно-аскетиическая причина: отказ от вкусной еды, мяса и сыра тренирует волю. Вегетарианство — это не просто диета, это стиль жизни и философская система. Многие известные люди были вегетарианцами: Будда, Сократ, Платон, Леонардо да Винчи, Ньютон, Гёте, Вагнер, Шиллер, Байрон, Линкольн, Ницше, Толстой и даже Гитлер. В России сто лет назад  писатель Толстой и художник Репин пропагандировали вегетарианство. В наше время оно популярно в разных странах. А вы хотите стать вегетарианцем?

Слова для справок

вечером , едим сыр, писатель, дешевле, странах, продукты , помогает, едят овощи здоровым, мало ездим, стиль, причина, слишком, врачи, вредно ,мясные ,выбор врачей